بارزترین شاخصه شعر شیعی عرب، پرداختن به مسأله غدیر خم است

این نشست با حضور و سخنرانی دکتر محمد اسمعیل زاده از اساتید زبان و ادبیات عربی دانشگاه های تبریز در موضوع « تجلی واقعه غدیر خم در شعر و ادبیات عربی » برگزار شد، همچنین در نشست فوق استاد مرتضی حیدری آل کثیر نیز به صورت لایو و ارتباط مجازی با مخاطبان در خصوص موضوع این نشست به ارائه مطالبی چند پرداخت.

اسمعیل زاده در ابتدای سخنرانی خود گفت: غدیر مکانی بین مکه و مدینه می باشد و فاصله ی آن تا جحفه دو میل است. روز یا واقعه خم ـ غدیرخم در نزد مسلمین اهمیت بسیار دارد زیرا پیامبر (ص) در هنگام بازگشت از حجه الوداع در این ناحیه خطبه ای ایراد کرد که مخصوصاً شیعیان برای این روز اهمیت بیشتری قائلند زیرا در این روز حضرت محمد (ص) علی (ع) را به امامت منصوب فرمود و اراده ازلی مقتضی آن بود که تمامی مردم از امامت شاه ولایت وقوف یابند این آیت نازل شد که: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ».

وی در ادامه به بحث درباره شعر غدیر پرداخت و گفت: شعر غدیر این نیست که از فضائل حضرت علی (ع) در شعر گفته شود، بلکه شعر غدیر بسیار فراتر از این است. شعر غدیر مرز بین شیعه بودن و شیعه نبودن شاعر است و اینکه شاعری از فضائل حضرت علی (ع) شعری بگوید حتما نشان دهنده شیعه بودن شاعر نیست. شعر غدیر در واقع سخن گفتن از واقعه غدیر و حجتی که در آنجا بر پیامبر تمام شده است می باشد و شاعری که در این زمینه شعر بگوید و پیام غدیر را برساند شعر غدیر گفته است و این شاعر همیشه از جانب حکومت تحت تعقیب قرار گرفته است مثل دعبل دار بر دوش. پس غدیر یعنی حکومت اهل بیت (ع) و ولایت اهل بیت را پذیرفتن.

وی در ادامه به تأثیر غدیر در پویایی شعر شاعران اسلامی، به ویژه شعر شاعران شیعه قرون اولیه ظهور اسلام اشاره کرد و افزود: این حادثه عظیم هم از ولایت، امامت و اهل بیت (ع) جدا نیست و در واقع شروع یک خمیرمایه اساسی برای شعر ولایی و اسلامی است. شعرای غدیر آنانند که با زبان شعر، به واقعه غدیرخم پرداخته اند و اشعاری درباره امامت و جانشینی علی بن ابیطالب (ع) حدیث غدیر سروده اند، اینگونه شعرها را «غدیریه» می نامند. به واسطه غدیر است که حسان بن ثابت انصاری (از شعرای صدر اسلام) لقب «شاعر النبی (ص) می گیرد و آن توحش و خشونتی که در اشعارش پیش از اسلام وجود داشته، پس از اسلام تبدیل به نرمی و سهولت می شود و کمیت بن زید اسدی از رسم گریه کردن بر دیار یار خاکی دست برمی دارد و طرحی نو به نام گریه بر دیار ائمه در ادبیات وارد می کند و این شعر ولایی است که کسی چون دعبل خزاعی را شایسته دریافت عبای امام رضا (ع) می کند. اینگونه است که حادثه غدیر بنیانگذار شعر ولایی و منبع پویایی در شعر می شود و طبیعتا از ادبیات عرب شروع می شود و به سایر زبان ها رسوخ می کند.

این استاد دانشگاه اضافه نمود: شعر شیعی از شعر غدیر جدا نیست. از آنجا که «غدیرخم» و ولایت علوی سرچشمه جوشش غدیریه های شیعی است و از آنجا که امامت امیرمؤمنان (ع) نشان کمال دین و ارائه الگوی شایسته برای هدایت جامعه است، شاعران شیعه نیز همین جوهره ناب را در سروده های آیینی خود بر محور ولایت مطرح کرده و فرهنگ غنی «شعر شیعی» را بنیاد نهاده اند. شعر شیعی نشأت گرفته از باورهای معتقدان به ولایت علی بن ابیطالب (ع) است. شعر شیعی هم بعد مدیحه دارد هم مرثیه و هم حماسه. بارزترین شاخصه شعر شیعی، پرداختن به مسأله امامت اهل بیت و هدایت گری خاندان عصمت و احیای یاد مظلومیت های خاندان رسالت و افشای جنایات ظالمان نسبت به دودمان حضرت رسول (ص) است.

شعر غدیر، سروده هایی است که شاعران شیعه در آن به یادکرد حادثه غدیرخم و امامت حضرت علی (ع) و ذکر مناقب و فضایل آن حضرت و آیات و روایاتی که در شأن اوست پرداخته اند و از این رهگذر، انبوهی از غدیریه ها پدید آمده است. به اینگونه شعرها «شعر ولایی» نیز گفته می شود. شاعران غدیر، ادبیات و شعر را در مسیر هدف متعالی تبیین آرمان های شیعی و اثبات حقانیت علی (ع) و ولایت او و گسترش شور علی دوستی و علی جویی به کار گرفتند و اینگونه حادثه غدیر را زنده نگه داشتند.

اسمعیل زاده در باره تأثیر شعر در غدیر و تأثیر غدیر در شعر نیز بیان کرد: در گذر قرون و اعصار، رویداد پرافتخار غدیر از موضوع هایی است که شاعران و سرایندگان اندیشمند و چیره دست، از مذاهب گوناگون درباره آن قصیده هایی زیبا و دل انگیز سروده اند. در میان وقایع اسلام، تنها واقعه غدیر است که از همان لحظات وقوع، قطعه شعری به عنوان سند دایمی ضمیمه آن است. از تأثیرات شعر در غدیر می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

تنظیم واقعه غدیر به صورت شعر و توسط شعرای قرن های مختلف در کنار اسناد و مدارک حدیثی و تاریخی، تأثیر بسزایی در حفظ این ماجرا داشته است. نکته دیگری که در شعر وجود دارد این است که شعر توانسته غدیر را در کتاب ها و محافلی حاضر کند که با روش های دیگر ممکن نیست و یا لااقل آسان نیست. بسیاری از مردم برای مطالعه و شنیدن متون علمی وقت و حوصله کافی ندارند، گاهی در یک قطعه شعر، معارف غدیر را درمی یابند.

بعلاوه تأثیری که یک قطعه شعر یا حتی یک گفته ساده ادبی از یک ادیب یا شاعر برجای می گذارد بسیار بیشتر از نوشته های عادی خشک و تاریخی است. مثلاً کمتر کسی هست که از گفته های جرج جرداق نویسنده مسیحی، آنجا که از عظمت و مقام والای علی بن ابیطالب یاد می کند، لذت نبرد وی می گوید: عرب قدر علی را نشناخت در حالی که همسایه فارس عرب ها توانست به راحتی فرق میان سنگ ریزه و جواهر را تشخیص دهد. از تأثیرات غدیر در شعر می توان اشاره کرد که غدیر باب تازه ای را در شعر وارد کرد. به همان اندازه که شعر به غدیر سندیت بخشید بیش از آن غدیر به شاعران ارزش و اعتبار بخشید به خصوص آنجا که شاعری از سر صدق وجود، درباره غدیر شعر می سراید، اعتبار خاصی می یابد از آنجا که حادثه غدیر یک حادثه تاریخی است و نقل حادثه در شعر همان شعر قصصی است، حسان بن ثابت با ثبت حادثه غدیر در شعر اولین پایه های شعر قصصی را بنیان گذاری نمود. ورود باب تازه ای به نام «غدیریه» یا «شعر ولایی» در شعر و ادبیات، از دیگر تأثیرات غدیر در شعر بوده است. به علاوه اعتباری که شاعران به واسطه شعر گفتن در باب غدیر و ولایت بدست آوردند، هیچگاه در طول تاریخ مانند آن را کسب نکرده اند، آنگاه که حسان بن ثابت لقب «شاعر النبی» می گیرد و دعبل عبای امام رضا (ع)  را بر دوش می کشد، کدامین صله و اعتبار می تواند جای این لقب ها و تحسین ها را بگیرد.

حیدری آل کثیر:

حادثه ای که در طول تاریخ به وسیله شعر حفظ شد، واقعه غدیر است

در ادامه این نشست با استاد مرتضی حیدری آل کثیر به صورت مجازی ارتباط زنده ای برقرار گردید و ایشان نیز به « تجلی واقعه غدیر خم در شعر و ادبیات عربی » پرداخت و گفت: ادبیات هر قوم به ویژه قوم عرب از حیث اعتقادات مقداری متفاوت از سایر اقوام است چرا که جامعه عرب هر چیزی را که می دید به شعر در می آورد لذا شعر عرب یکی بهترین منابع تاریخ عربی می باشد. حادثه ای که در طول تاریخ به وسیله شعر نیز حفظ شده است، واقعه غدیر است.

وی افزود: شعرای غدیر آنانند که با زبان شعر، به واقعه مهم غدیرخم پرداخته و اشعاری درباره امامت و وصایت علی بن ابیطالب و حدیث غدیر و فضایل مولا سروده اند. اینگونه شعرها را «غدیریه» می نامند و معمولاً در غدیریه ها نام غدیر یا غدیرخم و اشاره به حدیث پیامبر (ص) در آن روز و احادیث فضایل امیرالمؤمنین (ع) دیده می شود. از زمان حسان به ثابت که در روز غدیرخم به اذن پیامبر برخاست و واقعه غدیر را سرود، تا زمان حاضر، اشعار فراوان درباره آن حادثه و امامت علی (ع) سروده شده و شاعران عرب درباره آن ادای حق کرده اند.

ور در ادامه به مشهورترین شعرای شیعی در قرن های اول و دوم هجری اشاره کرد و گفت: از شاعران معروف و اولیه واقعه غدیر حسان بن ثابت انصاری می باشد. او از شاعران مشهور قرن اول هجری و مخضرم است. یعنی هم در زمان جاهلیت می زیسته و هم در زمان اسلام. او با ظهور اسلام مسلمان شد و لقب (شاعر النبی) گرفت. حسان، پیامبر و جانشین او و هر که را از اسلام دفاع می کند، با اخلاص و شجاعت تمام مدح می کند. مدح های او در واقع سروده های عقیدتی، ندای دعوت به رسالت جدید و بیان مناقب کسی است که به این رسالت می پردازد. او صدای قلب کسی است که پس از تاریکی به نور می رسد و بر رخوت بت پرستی و جاهلیت چیره می شود؛ لذا کلام او نرم و سهل و روشن است. سپس حسان اشعاری را که در آنجا سروده بود خواند و به عنوان یک سند تاریخی از غدیر ثبت شد و به یادگار ماند. پیامبر اکرم (ص) مطالبی را که حسان از کلام ایشان فهمیده و به صورت شعر بیان نموده بود تأیید کردند و او را ستایش نمودند و فرمودند: ای حسان تا زمانی که به زبان خود ما اهل بیت را یاری کنی مؤید به روح القدس باشی.

ینادیهم یوم الغدیر نبیهم

بخم و اسمع بالرسول منادیا

فقال من مولاکم و نبیکم؟

فقالوا و لم یبدوا هناک التعامیا

...

پیامبر (ص) در روز تاریخی غدیرخم برای امت خویش سخن گفت و من نیز در آنجا سخن آن حضرت را گوش می دادم. سپس پیامبر به پاخاست و فرمود ای مردم، سالار و سررشته دار شما و پیامبر شما کیست؟ مردم در پاسخ گفتند: سرپرست ما خدای توست و خودت پیامبر ما هستی هر دستوری داری بده که امروز نافرمانی در میان ما نخواهی یافت. پس از آن پیامبر (ص) فرمود: علی جان برخیز که من می خواهم به فرمان خدا، تو را پس از خویشتن امام و پیشوای آسمانی امت سازم. آنگاه رو به مردم کرد که هان ای مردم هر آن کس که مرا پیشوا و سررشته دار خویش می شناسد، بداند که این علی «علیه السلام» سالار و سررشته دار اوست؛ بنابراین بر این اساس راستی و اخلاص، هماره یار و یاور او باشید.

از دیگر شاعران غدیر سرای عرب کمیت بن زید اسدی می باشد. کمیت بن زید اسدی در سال 60 هجری در کوفه متولد شد، کمیت علاقه شدیدی به بنی هاشم داشت و یک شیعه خالص بود. قلبش آن چنان آکنده از عشق بنی هاشم بود که از هر چه به غیر از آنها (پیش از این) مدح کرده بود، بیزاری جست. هاشمیات کمیت مشهور می باشد و دارای ویژگی هایی چون صدق عاطفه، استدلال قوی در اثبات حق شرعی هاشمیان در خلافت می باشد. او شاعری مبتکر بود و با شعرش شیوه جدیدی را در پیش گرفت و آن آوردن برهان و حجت برای اثبات ادعا در شعر بود. او از اولین شاعرانی است که گریه کردن بر دیار یار و شعر گفتن برای آن را مطرود اعلام می کند و عشقش را کامل و خالص تقدیم بنی هاشم می کند و خلافت را از آنِ سلاله فاطمه «س» می داند که بنی امیه آنرا غصب کرده است.

السید الحمیری از دیگر شاعران عرب است که در دوره عباسی اول و متولد بصره در سال 105 هجری بود. پدر و مادرش جزء فرقه اباضیه از فرقه های خوارج بودند. او از کودکی دشنام به علی بن ابیطالب را از پدر و مادرش می شنید اما خودش به جرگه مذهب شیعه علی (ع)  و اهلش درآمد. سالها به دلیل شیعه بودنش آواره بود و پدر و مادرش وقتی از این موضوع مطلع شدند خواستند که او را بکشند. با این وجود همچنان بر حب علی (ع) و فرزندانش تأکید داشت و امام صادق (ع) لقب «سید الشعراء» به او داده بود.

دعبل الخزاعی از دیگر سرآمدان شعر غدیر عربی می باشد. او در سال 148 هجری / 765 میلادی در کوفه متولد شد او از شعرای دوره عباسی است در ابتدا بسیار بد تربیت شد طوری که به دلیل رفتارهای ناشایستش زندانی شد سپس راهی بغداد شد و به دیار رشید خلیفه عباسی پیوست، پس از مرگ رشید، دعبل به دربار هیچکدام از خلفای عباسی نرفت زیرا او شیعه علوی بود و اعتقاد داشت که امامت از آن علوی ها است،  وی به دلیل هجو بنی عباس در طول زندگی اش همیشه فراری بود به طوری که خودش می گوید: چهل سال است که چوبه دارم را به دوش می کشم و کسی را نمی یابم که مرا به دار بیاویزد.

بخش بزرگی از اشعار او در مدح و رثای اهل بیت (ع) سروده شده است این بخش از اشعار او پر از صداقت در احساس، و در بخش مراثی پردرد است. موسیقی و وزن و قافیه آن نرم و پر از مهربانی و دلسوزی است از مهمترین اشعارش قصیده تائیه اوست که جزء بهترین اشعار ادبیات عرب می باشد.

حیدری آل کثیر در خاتمه گفت: اعتبار، ارزش و صداقت در شاعران غدیریه سرا موج می زند. و از آن دسته اشعار مدحی و تصنعی که فقط برای دریافت صله می باشد، خارج است. غدیر، ادبیات سیاسی را وارد دنیای جدید می کند و خمیرمایه اشعاری زیبا می شود. تعریف یک واقعه در شعر، نوعی شعر با عنوان «شعر قصصی» ایجاد می کند. ذکر جریان غدیر برای اولین بار در شعر توسط حسّان بن ثابت، پایه های اولیه پدیده ای به نام «شعر قصصی» را در ادبیات بنیان گذاشت.

گفتنی است، سلسله نشست های پژوهشی تجلی واقعه غدیر خم در شعر و ادبیات ایران زمین تحت عنوان « غدیریه» به همت واحد آموزش و پژوهش حوزه هنری استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.